Trong các loài gia súc nuôi làm cảnh trong nhà có lẽ mèo được xếp đứng hàng đầu, ngang với chó. Nhưng thật trái ngược là mèo lại được gia hóa vào hàng sau cùng, vì vậy mà con vật dễ thương và rất gần gũi này lại có lịch sử còn khá nhiều bí ẩn đối với con người.

Mèo thuộc bộ ăn thịt. Bộ này xuất hiện trên trái đất vào thời Paleogen (kỷ Cổ Cận), cách đây khoảng 40 triệu năm. Nhưng nay di tích cổ nhất của mèo đào thấy được ở vào thời Pleistocen (nghĩa là cùng thời với người tiền sử, cách nay gần một triệu năm).

Có rất nhiều hóa thạch của mèo được tìm thấy ở châu Âu, châu Phi và châu Á. Mẫu xưa nhất ở châu Á được tìm thấy ở Harappa thuộc thung lũng sông Ấn Hà cách nay khoảng 4.000 năm. Trong khi đó, những mẫu đào được ở châu Âu cho thấy một số giống với loài mèo rừng hiện nay ở châu Âu (Felis silvestris), một số giống với loài mèo rừng châu Phi (Felis libyca), một số lại giống cả hai loài. Do đó, đến nay người ta vẫn chưa xác định được nguồn gốc của tổ tiên nhà mèo thời xưa nhất.

Những di tích khảo cổ cho thấy ngay đến thời Palaeolithic (thời đại cổ thạch khí - trước năm 12.000 TCN) và Mesolithic (thời đại trung thạch khí - 12.000 - 6.000 năm TCN), tức là thời kỳ mà cả linh cẩu và khỉ cũng được nuôi ở Ai Cập thì mèo vẫn còn vắng bóng trong đời sống con người.

Dấu vết gần gũi xưa nhất giữa mèo với con người chứng tỏ chúng đã được gia hóa, hiện còn lại là ngôi mộ cổ của một vị vua Ai Cập tên là O-nen ở Thebes. Trong ngôi mộ này có bức tranh con mèo ôm con vịt trong tay và đang đùa với một con khỉ ở bên dưới một cái ghế. Ngôi mộ này được xây khoảng 1.800 năm trước công nguyên. Do đó, người ta cho rằng mèo được gia hóa đầu tiên ở Ai Cập, cách nay khoảng 4.000 năm. Hơn nữa, người Ai Cập cổ rất quý mèo. Họ tôn thờ vị nữ thần Bastet (hay Pasht) có đầu là đầu mèo.

Vừa rồi, người ta cũng đã tìm ra tàn tích của ngôi đền thời Ptolemaic tại Alexandria - thành phố cảng nằm dọc theo bờ biển Địa Trung Hải.

Rất nhiều bức tượng mô phỏng thần mèo Bastet đã được tìm thấy trong ngôi đền, điều đó chứng tỏ đây có thể là ngôi đền đầu tiên thời Ptolemaic thờ thần mèo được phát hiện ở Alexandria.

Địa vị cao quý của loài mèo có lẽ bắt nguồn từ khả năng bắt chuột tài tình ở các vựa lúa của Ai Cập. Người Ai Cập khi đi ra nước ngoài nếu gặp được con mèo thì phải tìm mọi cách đưa về nước. Sự sùng kính quá độ này đã gây không ít tai họa cho các du khách đến Ai Cập thời đó. Người nào vô tình làm mèo chết sẽ bị xử tử!

Nếu mèo bị chết trong nhà thì đó là điều bất hạnh đối với các gia đình, mọi người trong nhà phải để tang nó. Năm 1860, các nhà khảo cổ đã phát hiện một khu lăng mộ lớn ở Ai Cập, trong đó mai táng 180.000 gia đình mèo, có nhiều xác mèo được ướp và đựng trong các hòm bằng đá quý.

Quốc gia nuôi mèo thứ hai có lẽ là Palestin vì thời đó Palestin có quan hệ mua bán với Ai Cập. Cụ thể là hiện nay nước này còn lưu lại một bức tượng bằng ngà khắc hình con mèo đang nằm. Bức tượng này có khoảng tuổi 1.700 năm trước Công nguyên.

Nhưng mèo chỉ được phổ biến sang nhiều nơi khác vào khoảng thế kỷ thứ 5 TCN, tức là thời kỳ Ai Cập có quan hệ với Hy Lạp và La Mã. Các thương buôn Hy Lạp đã lén mang một số mèo về nước và ngày nay ở đền Athens có tấm cẩm thạch khắc hình một con chó và một con mèo cắn lộn nhau. Đền này được xây dựng vào khoảng 480 năm TCN.

Nhưng mèo chỉ phát triển nhiều ở châu Âu vào thời kỳ đế quốc La Mã. Một đồng tiền cổ ở miền Nam nước Ý khoảng 440 năm TCN có khắc hình con mèo và đến thời Christan (khoảng năm 200 sau Tây lịch) mèo đã trở thành con vật quen thuộc, kể cả với nước Anh nằm giữa biển. Ở đây có lẽ mèo Ai Cập gốc châu Phi có lai với mèo rừng châu Âu, do đó mang đặc điểm của 2 loài này.

Một chứng cứ khác là tên của mèo. Tên khoa học của mèo nhà là Felis catus, tiếng Latinh là “catus”, tiếng Anh là “cat”, tiếng Pháp là “chat”. Các nhà ngôn ngữ học cho rằng nó phát xuất từ tên nữ thần Pasht của Ai Cập đã phát âm trại đi.

Riêng ở Châu Á, Ấn Độ cũng đã nuôi mèo cách nay ít nhất khoảng 2.000 năm. Sở dĩ nói là “ít nhất” vì nếu con mèo đào được ở thung lũng sông Ấn Hà đã được gia hóa thì còn phải cộng thêm 2.000 năm nữa.

Nhiều người cho rằng mèo Ấn Độ cũng là mèo Ai Cập được đưa qua cửa ngõ Babylon, khoảng thế kỷ thứ 2 TCN.

Vùng Đông Nam Á có dòng mèo Xiêm cũng rất nổi tiếng, nguồn gốc ở Thái Lan. Mèo Xiêm, được nuôi nhiều trên thế giới vì thông minh, dễ dạy, bắt chuột giỏi. Có giả thuyết cho rằng mèo Xiêm cũng bắt nguồn từ mèo Ấn Độ bị "đột biến". Vấn đề này cũng như sự tích của mèo cho đến nay vẫn chưa sáng tỏ.

Ở đảo Manx (châu Âu) có dòng mèo cụt đuôi nổi tiếng, tên gọi là Manx. Người ta cho rằng mèo này do “đột biến” của mèo nhà châu Âu. Mèo Manx chạy rất nhanh nhờ hai chân sau dài và khỏe, nó bắt chuột, bắt cá và ngay cả săn rắn rất thành thạo.

Về địa bàn sinh hoạt, ngay cả trước khi loài người biết vượt đại dương, giống Mèo đã có mặt hầu như khắp nơi trên toàn thế giới, ngoại trừ Châu Úc vì đại dương ngăn cách và các vùng Bắc, Nam Cực vì thời tiết quá lạnh. Nhưng trong giai đoạn này, các loại Mèo đa số đều thuần giống ít khi bị pha trộn. Về sau, khi vấn đề giao thông thuận tiện hơn, nhiều loại Mèo mới xuất hiện nhờ pha giống. Các sử gia cho rằng giới thương hồ, lính tráng vùng vịnh Ba Tư, Hy Lạp, La Mã đã mang giống Mèo đi reo rắc tại nhiều vùng mới trên thế giới. Mèo trở thành một loại gia súc phổ thông được nhiều người thương mến cũng từ dạo đó.

Sở dĩ có nhiều giả thuyết khác nhau vì rất khó phân biệt mèo nhà với mèo rừng mà chỉ dựa trên... bộ xương. Theo khuynh hướng thông thường của những con vật được gia hóa lâu năm, nhiều nhà khảo cổ cho rằng mèo nhà ngày nay nhỏ con hơn, xương mặt rộng và mõm ngắn hơn, cấu tạo răng cũng khác hơn, giống như trường hợp heo rừng với heo nhà. Tuy nhiên, điều này cũng chưa được các nhà động vật học nhất trí.

Hiện nay người ta biết mèo nhà (Felis catus) có trên 30 dòng khác nhau và cách phân biệt dễ nhất là chia chúng làm 2 nhóm: nhóm lông ngắn và lông dài. Mèo nuôi ở nước ta, mèo Xiêm, mèo Ai Cập thuộc nhóm lông ngắn, có lẽ nguồn gốc từ mèo rừng châu Phi mà Ai Cập đã gia hóa đầu tiên. Mèo lông dài có bộ lông xù tuyệt đẹp, nổi tiếng là mèo Ba Tư, với khoang cổ rực rỡ và diềm ren ở giữa hai chân trước, mũi ngắn, mặt rộng và mèo Angora (tên trước đây của Ankara thuộc Thổ Nhĩ Kỳ) với chòm lông dài nơi gốc đuôi, mũi dài nhưng tẹt và hếch.@

PHẠM KHÁNH st